– Mam nadzieję, że to zapowiedź spacerków po gminie Ćmielów. Jest tu bowiem dużo miejscowości, które warto pokazać. Moje serce, zawsze tutaj „ciągnęło”, okolica jest bowiem przepiękna. Postaram się najpiękniej jak się da opowiedzieć historię tej miejscowości, pokazać to, co warto tu zobaczyć, aby później już indywidualnie, uczestnicy spaceru mogli te obiekty zwiedzać. Będę zachęcała także do tego, aby chłonąć widoki, ale także korzystać z tego mikroklimatu, który mamy tu na miejscu, a który jest bardzo korzystny dla naszego zdrowia – mówiła tuż przed spacerkiem Monika Bryła-Mazurkiewicz, prezes Centrum Krajoznawczo-Historycznego imienia profesora Mieczysława Radwana w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Dodaje, że dziś maleńka Ruda Kościelna, była niegdyś siedzibą dużego majątku, a także do 1954 roku – gminą, która jak podkreśla prezes Centrum, bardzo dobrze się rozwijała.
– Wbrew pozorom od końca XIX wieku do czasów powojennych mieszkało tu sporo osób. Funkcjonował tu bardzo duży zakład przetwórstwa rolno-spożywczego, czyli gorzelnia. W miejscowości funkcjonowała też szkoła. Do dziś praktycznie niezmieniony od czasów budowy, stoi tu kościół parafialny. Jak na taką niewielką dziś miejscowość, mamy duże nagromadzenie zabytków – tłumaczyła Monika Bryła-Mazurkiewicz.
Wśród nich przepiękny dwór alkierzowy.
– Tak naprawdę to nie wiemy dokładnie kiedy w Rudzie Kościelnej stanął dwór. Takiego konkretnego dokumentu nie ma. Wiemy, że na pewno w XVIII wieku takie założenie dworskie w Rudzie Kościelnej istniało. We dworze na stałe rezydował jeden z dzierżawców majątku – Franciszek Ksawery Korwin Kochanowski – tłumaczy Monika Bryła-Mazurkiewicz. Dodaje, że kościół, parafię, obyczaje mieszkańców z niezwykłą starannością opisał ksiądz Aleksander Bastrzykowski.
fot. Marzena Gołębiowska/naOSTRO.info
Ruda Kościelna nazywa była w dawnych dokumentach Rudą Ćmielowską lub Rudką Ćmielowską dla odróżnienia od Rudki Bałtowskiej.
Jak w Monografii Historycznej Parafii Ruda Kościelna nad Kamienną pisał ksiądz Aleksander Bastrzykowski – „wieś Ruda nad rzeką Kamienną, odległa jest od miasta Opatowa Kieleckiego 21 kilometrów, posiada pokłady wapna i glinki ogniotrwałej. Od niepamiętnych czasów wieś Ruda należała do Michowskich, herbu Rawicz, których gniazdem rodzinnym był Michów (pisano także Mnichów), obecnie Mychów, wieś wśród gór w pobliżu Ostrowca Świętokrzyskiego nad rzeką Kamienną, w dawnym województwie i powiecie sandomierskim.”
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Z zapisków księdza Aleksandra Bastrzykowskiego dowiadujemy się także, że około 1609 roku Ruda była własnością Janusza, księcia Ostrogskiego, niegdyś wojewody wołyńskiego, potem kasztelana krakowskiego, który w 1614 roku zbudował „w sąsiednim Ostrowcu kościół i założył parafię, a wieś Ostrów wyniósł do godności miasta”.
– Ponieważ Janusz Ostrogski nie zostawił syna, chłopiec zmarł w dzieciństwie, to już za swojego życia, rodzina czyhała na jego wielki majątek. Zresztą, kiedy po śmierci, jeszcze dobrze „nie ostygł”, wszyscy rzucili się na jego schedę. Sam jego pogrzeb był jedną wielką profanacją. Wszystko zostało rozkradzione. Kondukt, który szedł do Tarnowa, bo tam został pochowany Janusz Ostrogski, zatrzymał się na zamku w Ćmielowie, gdzie rozszabrowano zgromadzone w skarbcu dobra. Jeden z najbogatszych ludzi w Polsce miał bardzo skromny pogrzeb. Nie odbyła się nawet stypa, jej uczestników rozgoniono, ponieważ dochodziło do kłótni o spadek – mówiła podczas spaceru Monika Bryła-Mazurkiewicz
Majątek przeszedł w ręce Franciszka Zasławskiego. Niestety ten umarł młodo w 1622 roku. Kolejnym ordynatem został jego brat – Władysław.
Około 1769 roku w dokumentach, jako dziedzic Rudy figuruje hrabia Jacek Małachowski, dziedzic Bodzechowa i wielu wsi.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
– Małachowski wypuścił Rudę w dożywotnią dzierżawę Franciszkowi Korwin Kochanowskiemu. Obydwaj oni upamiętnili się, jako założyciel i fundatorzy kościoła i parafji w Rudzie [pisownia oryginalna] – dodaje ksiądz Aleksander Bastrzykowski. Później wieś trafia w posiadanie rodziny Druckich-Lubeckich, a konkretnie Marii Teresy, która na własność Rudę Kościelną przejmie w 1931 roku. Jej będą także okoliczne lasy.
– Majątkiem zarządza do 1944 roku. To barwna postać w rodzinie Druckich-Lubeckich, bardzo charyzmatyczna. Urodziła się w Bałtowie i z nim była bardzo mocno związana. W rodzinie krążyła taka opowieść, że nie bardzo chciała wyjść za mąż, poszła więc na studia. Mając 24 lata wreszcie została wydana za mąż. Małżeństwo skończyło się jednak unieważnieniem. Były mąż przywdział sutannę i przyjął święcenia kapłańskie. Maria Teresa wyszła powtórnie za mąż za Jana Sobańskiego. Poślubiła dużo od siebie starszego mężczyznę. Małżeństwo nie należało do szczęśliwych. Jan Sobański został zapamiętany przez lokalną ludność, jako otyły, cichy i wycofany. Miał dorosła córkę – Marię, z którą macocha Maria Teresa nie potrafiła nawiązać kontaktu. Co ciekawe, choć Maria Teresa nie miała własnych dzieci, miała przydomek „teściowa”. Całymi tygodniami przesiadywała w pałacu w Bałtowie. Było nawet takie powiedzenie, że „ciocia Maryńcia przyjeżdża do Bałtowa, siedzi cały tydzień, po czym wyjeżdża do Rudy”. Wszyscy już się cieszyli, a tymczasem w drodze przypominała sobie, że nie ma kapelusza, albo innego drobiazgu i wracała do pałacu, do Bałtowa. Nie pozostawiała jednak Rudy Kościelnej bez zarządcy. „Jej oczami i uszami był” pan Przysiwek – wspomina Monika Bryła-Mazurkiewicz.
ot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
W 1944 roku próbowała wyjechać na Zachód, jednak pozostała na Śląsku, gdzie pracowała jako nauczycielka. Ostatnie lata życia spędziła w Belgii.
Z dawnej konstrukcji alkierzowego dworku, zwanego dziś Dworem Amelii, zachowały się jedynie kolumny przed wejściem głównym.
– Jego architektura bardzo się zmieniała. Był wielokrotnie przebudowywany, dostawiano różne elementy. Do 1944 roku zamieszkany był przez ziemian, następnie utworzono w nim szkołę. W części budynku mieścił się także posterunek Milicji Obywatelskiej. Po zamknięciu szkoły, obiekt został wystawiony na sprzedaż, trafił w prywatne ręce. Nowy właściciel wyburzył stary obiekt w większej części i wybudował na nowo dokładnie taki sam dwór – tłumaczy prezes Centrum.
Dodaje, że pierwotnie mógł być pokryty słomą. Wbrew pozorom bardzo często XVIII-wieczne dwory pokrywane były słomą. Strzecha była materiałem praktycznym, a także dobrze wpływającym na zdrowie.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
– To, co zwraca uwagę to przepiękny kolumnowy portyk. Kolumny naśladujące porządek dorycki. Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Cztery kolumny ustawione parami, zwieńczone pełnym belkowaniem, z trójkątnym naczółkiem. Oś dworku przechodzi przez oś ustawionego przed wejściem gazonu. Uwagę zwracają także przypory wzmacniające ściany. Tak budowano w XVIII wieku, aby wzmocnić budynki i uchronić je przed zawaleniem. Część reprezentacyjna znajdowała się w alkierzu wschodnim, w zachodnim zaś – część sypialniano- kąpielowa. Nie było kanalizacji bieżącej wody, elektryczności. Wiadomo natomiast, że w dworku znajdowała się za to miedziana wanna, którą skradziono – wyliczała Monika Bryła-Mazurkiewicz.
Dodaje, że odbyło się kilka napadów na wieś. Niemcy zaglądali tutaj rzadko, jedynie w dzień, żeby zabrać siano, zboże i spirytus, a to przez kiepskie, piaszczyste drogi. Wiemy to m.in, ze wspomnień Marii Żukowskiej ze Zdziechowskich.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Dwór otacza przepiękny park otwarty z jednej strony na Dolinę Rzeki Kamiennej, a konkretnie starorzecze rzeki Kamiennej z wywierzyskami.
– Układ parku porządkowały dwie osie: jedna biegła od bramy głównej, wzdłuż fasady dworu i obsadzona była topolami, druga w kierunkach: północ – południe przechodziła przez gazon, znajdujący się przed wejściem głównym. W narożniku od strony gorzelni znajdowała się stajnia i wozownia, wybudowane w okresie międzywojennym. W miejscu, gdzie znajdowało się boisko, a dziś jest część rekreacyjna, znajdowały się ogrody warzywne – wyjaśniała prezes Centrum.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Niezwykłym obiektem w Rudzie Kościelnej jest drewniany kościółek, który zachował się od XVIII wieku w praktycznie niezmienionej formie.
– Założenie parafii w Rudzie w 1776 roku zawdzięczać trzeba Franciszkowi Ksaweremu Kochanowskiemu (…) Gdy wskutek wylewów rzeki Kamiennej i złych dróg, mieszkańcy wsi Wólka i Ruda, należących do parafii Ćmielów, mieli utrudniony dostęp do swojego kościoła, a mieszkańcy wsi Stoki, wskutek dużej odległości od kościoła w Bałtowie i zdarzały się wypadki śmierci bez przyjęcia Sakramentów Świętych, Franciszek Ksawery Kochanowski, będąc dożywotnim dzierżawcom prawem zastawnem dóbr Ruda, Wólka i Stoki, powziął zamiar założenia parafii w Rudzie, budował od 1769 roku kościół z drzewa, upiększył zaopatrzył we wszystko, co potrzeba, a więc sprawił aparata, bieliznę, srebra, księgi liturgiczne, wystawił plebanię i budynki gospodarcze. Przeznaczył dla proboszcza place, ogrody, pola i łąki., uzyskawszy na to pozwolenie dziedzica tych wsi, Jacka Małachowskiego – pisze ksiądz Aleksander Bastrzykowski.
W swoich zapiskach dodaje także, że od starszych mieszkańców wsi słyszał, że Franciszek Ksawery Kochanowski przygotował materiały do budowy murowanego kościoła.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
– (…) pokazywano stodołę w Wólce na wzgórzu zbudowaną rzekomo z cegły przeznaczonej na budowę kościoła, opowiadano jeszcze, że po śmierci fundatora następni dziedzice zbudowali z materiałów na kościół obory dworskie, ile jest w tem prawdy, trudno dociec, w każdym bądź razie jest rzeczą pewną, że dziedzice Rudy: Barłomiej Morze i Joachim Karczewski, nie byli życzliwie ustosunkowani do kościoła, zbudowanego przez Franciszka Ksawerego Kochanowskiego, obojętnie patrzyli jak się niszczył pozbawiony z czasem dachu – pisał ksiądz Aleksander Bastrzykowski. Dodaje, że opowiadano także, iż jednego z tych dziedziców spotkało nieszczęście. Gdy jadąc do Ciepielowa, strzelił do stada kuropatw, przestraszone konie poniosły bryczkę, a on sam wypadł z niej i roztrzaskał głowę o przydrożne głazy. Woźnica natomiast ocalał.
– Uważano to, jako karę Bożą za użycie materiałów na kościół przeznaczonych na inny cel – czytamy w Monografii. Z zapisków dowiadujemy się także, że kościół stał z dala od zabudowań ludzkich i graniczy z lasem.
ot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Monika Bryła-Mazurkiewicz dopowiada, że niegdyś w kościele znajdował się gliniana podłoga, tak było aż do wieku XX.
Pierwotnie zakrystia znajdował się od strony północnej, od południowej zaś na podwyższeniu urządzona była loża, w której dziedzice kolatorzy słuchali nabożeństw. Jednak około 1810 roku z powodu ich niedbalstwa, kościół był bliski upadku, runęła i loża.
To co zwraca uwagę do przepiękna i niespotykana kolorystyka kościoła. Kolor niebieski symbolizuje bowiem niebo. Jak opisuje ksiądz Aleksander Bastrzykowski „ołtarzy w kościele było i jest trzy”.
– W wielkim znajduje się obraz Zaślubin Matki Boskiej, pochodzący z czasów budowy kościoła. Dawne inwentarze zaznaczają, że w jednym z bocznych ołtarzy był obraz Pana Jezusa na Krzyżu, w drugim zaś obraz Świętego Franciszka Ksawerego, patrona fundatora kościoła. Ksiądz Stanisław Sędrowski, pleban tutejszy od 1811 do 1848 roku w miejsce obrazu św. Franciszka Ksawerego umieścił obraz św. Stanisława biskupa i męczennika. Posadzka kościoła była z cegły. Dopiero ksiądz Seweryn Bielski, pleban tutejszy sprawił w 1903 roku posadzkę z kamienia tumlińskiego. W środku kościoła było kiedyś wejście do grobów ciągnących się pod wielkim ołtarzem. Tworzą te groby, jakby dwie pieczary: leżą w nich w trumnach drewnianych, szerokich, fundatorzy kościoła: Franciszek Ksawery Kochanowski, jego żona Józefa z Dąmbskich i syn. Podobno w grobach pod posadzką, znajdują się zwłoki kilku tutejszych plebanów. Zwłoki są zasuszone i przeważnie nagie. Na trumnie fundatora dojrzeć można było cztery litery z gwoździków F.K.K.F (Franciszek Kochanowski Kasztelan Zawichocki). Trumna fundatorki obita czerwonym jedwabiem. Wejście do grobów kazał zamurować ksiądz Bielski. Z czasem do wschodniej strony domurowaną kruchtę – pisał ksiądz Aleksander Bastrzykowski
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
– Gdybyśmy wyciągnęli aktualne ławki z kościoła, jego wnętrze pozostałoby praktycznie niezmienione od XVIII wieku – dodaje prezes Centrum.
Będą w kościele w Rudzie Kościelnej warto zwrócić także uwagę na niezwykłe malowidła, znajdujące się na sklepieniu świątyni. Ciekawa historia wiąże się także z przykościelną dzwonnicą. Według dokumentu założenia (erekcji) w parafii znajdowały się dwa dzwony.
– Na jednym był napis – „Sit Nomen Domini benedictum me fecit Ernst Friderich Koch Gedani a. 1776” (Co znaczy: Niech będzie imię Pańskie Błogosławione, zrobił mnie Ernest Fryderyk Koch w Gdańsku w 1776 roku) – wyjaśnia w Monografii ksiądz Aleksander Bastrzykowski.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Dodaje, że według inwentarza własności kościelnej z 1819 roku, w dzwonnicy wystawionej z tarcic, na podmurowaniu, stojącej przed frontem kościoła jest zawieszony jeden tylko dzwon. Nie wiadomo co się stało z drugim. Z czasem przybył także dzwon z napisem: „Ofiara Jana Heby ze Stoków z 1894 roku. Dzwon ten w latach 1914-1918 został zabrany przez austriackie władze.
Obecna murowana dzwonnica, zbudowana z miejscowego kamienia, została postawiona kosztem Czesława Tarnowskiego, dziedzica Rudy. Pierwotnie pokryta była gontem.
– Do dziś zachował się dzwon z czasów budowy z 1776 roku. Drugi zaś pochodzi z …cerkwi, przywieziony został w latach XX. Była to zdobycz wojenna. Jest na nim napis cyrylicą, a także wizerunek Matki Bożej – przypomina Monika Bryła-Mazurkiewicz.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Nie zachowała się drewniana plebania, czy organistówka. O miejscu, w którym znajdowała się ta druga, przypomina dziś wierzba płacząca.
Pierwotnie cmentarz grzebalny znajdował się przy kościele, z czasem zaś wydzielono z ziemi, należącej do parafii kawałek terenu, przeznaczony do pochówku zmarłych.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
– Cmentarz ogrodzony był płotem z żerdzi przez dwór. W 1907 roku ogrodzenie zniszczało, resztki słupków i żerdzi rozkradziono, niektórzy z parafian paśli bydło na mogiłach – wspomina ksiądz Aleksander Bastrzykowski. Z biegiem czasu cmentarz powiększono i ogrodzono. W 1908 roku cmentarz obsadzono różnymi drzewami. Na cmentarzu tym miejsce swojego spoczynku znaleźli bohaterowie Powstania Styczniowego.
Na trasie spaceru znalazł się także budynek dawnej gorzelni, w którym produkowano alkohol, ale także suszono płatki ziemniaczane dla wojska i zwierząt. Już po I Wojnie Światowej działalności płatkarni nie wznowiono. Pozostała natomiast destylarnia. Jej kres położyła transformacja systemu w latach 90-tych. W 2004 roku obiekt kupił Stanisław Wójcik z Kielc. Budynek został odnowiony zgodnie z zaleceniami Konserwatora Zabytków. Dzięki temu dziś może cieszyć oczy turystów i mieszkańców gminy Ćmielów.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Spacery organizowane przez Monię Bryłę-Mazurkiewicz, prezesa Centrum Krajoznawczo-Historycznego imienia profesora Mieczysława Radwana poleca wszystkim Dariusz Urbański, nauczyciel historii, mieszkaniec Ostrowca Św.
– Staram się uczestniczyć we wszystkich spacerach. Można poznać nasz piękny region, zwłaszcza naszego powiatu ostrowieckiego. Mamy piękne, wspaniałe zabytki, którymi powinniśmy się szczycić. Dodatkową atrakcją jest możliwość poznania ciekawych, sympatycznych ludzi, którzy wszędzie przyjmują nas serdecznie i miło. Dziś poznajemy ciekawą historię Rudy Kościelnej, gościł tutaj sam Józef Piłsudski. Myślę, że warto popularyzować turystycznie te tereny. Wcale nie musimy wyjeżdżać daleko, żeby zachwycić się historią, czy osobami z nią związanymi – podsumowuje Dariusz Urbański.
A tak probostwo w Rudzie Kościelnej opisywał ksiądz Aleksander Bastrzykowski:
– Na pierwszym probostwie, jakim była Ruda Kościelna, tu opisana, nic zgoła co by w duszy budziło, jakieś miłe wspomnienia. Dwuletni pobyt w tej parafii, to ustawiczna szarpanina moralna i materialna, toteż na wiadomość, że mam opuścić to miejsce, powstało uczucie ulgi. Gdy już upływa 37 lat od chwili, kiedy te niewdzięczny zakątek opuściłem, inaczej się już patrzy na wiele rzeczy. Złość ludzka dawno umilkła, może nawet wcześniej lub później zawstydzona została, a na widok tego, co się przy pomocy Bożej i ludzi dobrej woli udało zrobić, ciszy się człowiek, bo to przetrwa – podsumował swoją przygodę z Rudą Kościelną w Monografii Historycznej Parafii Ruda Kościelna nad Kamienną ksiądz Aleksander Bastrzykowsk.
Galeria foto: Marzena Gołębiowska, Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
