Jak już informowaliśmy ćmielowski zamek zyskał nowych właścicieli. Anna i Tadeusz Maciej Zarębscy, małżeństwo z Gdańska, których zauroczyła ćmielowska warownia, „zakasali rękawy” i na poważnie przystąpili do prac porządkowych. Zgodnie z ich zapewnieniami trwają również prace archeologiczne, które przyniosły pierwsze, spektakularne odkrycia oraz dostarczyły wiedzy o dotąd nieznanej historii zamku.
– Zamek w Ćmielowie jest jednym z najbardziej niezwykłych zamków polskich, a jednocześnie również jednym z najsłabiej poznanych. Dlaczego jest niezwykły? Dlatego, że należał do ponadprzeciętnej osobistości, do kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego, który wespół ze swoim bratem – Mikołajem Szydłowieckim przez ponad 15 lat, przekładając na dzisiejsze czasy pełnili funkcje: premiera i ministra finansów. Mogli zatem wszystko. Byli ludźmi majętnymi, bardzo szerokich horyzontów, znakomitych kontaktów europejskich; jednostki ze wszech miar ponadprzeciętne. Ta wyjątkowość przełożyła się na rangę zrealizowanych przez nich przedsięwzięć budowlanych. Z Krzysztofem Szydłowieckim i drugą-trzecią dekadą XVI wieku łączyć możemy do dziś zachowane relikty murów – wyjaśnia Tomasz Olszacki.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Przypomina, że ćmielowski zamek dzieli się na dwie zasadnicze części: zamek na wyspie, a także przedzamcze. Zamek na wyspie był budowlą rezydencjonalną, to tam mieściły się domy mieszkalne i kaplica pańska, natomiast przedzamcze pełniło głównie funkcje gospodarcze i usługowe oraz obronne. W górnej kondygnacji przelotu bramnego istniała zaś reprezentacyjna sala wielka. To było największe paradne pomieszczenie renesansowe, oświetlone wielkimi oknami ozdobionymi kamieniarką i wyposażonymi w kamienne siedziska, być może jedno z najwspanialszych na terenie Królestwa Polskiego, w 1 połowie XVI wieku.
Dwa tygodnie temu na terenie wyspy rozpoczęły się prace archeologiczne i choć to niewiele czasu, przyniosły już spektakularne odkrycia i jak podkreśla Tomasz Olszacki „ocierają się one o pewną sensację”. Założone zostały cztery wykopy archeologiczne, w których oglądać można m.in. mury domów zamkowych. Znaleziono elementy XV-wiecznych kafli gotyckich i późniejszych – renesansowych, dachówki, kamienne detale architektoniczne, grot kuszy wałowej, siekierę z trzonkiem – być może z XVII-XVIII wieku, belki drewniane (prawdopodobnie związane z nieistniejącym dziś mostem).
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Do niezwykle ciekawych odkryć należą płytki posadzkowe. Kilkadziesiąt całych płytek wykonanych z białej gliny i pokrytych barwnymi szkliwami wydobyto z gliny pomiędzy fundamentami. Okazało się, że wszystkie one pochodziły z nieudanego wypału i wykorzystane zostały jako izolacja podpodłogowa. Dolna kondygnacja jednego z domów wyłożona była natomiast dużymi ceglanymi płytami (w jednej z nich przed wypałem odbita została łapa psa).
– Zamek na wyspie był założeniem regularnym o formie zbliżonej do prostokąta. Pośrodku znajdował się stosunkowo niewielki dziedziniec. W osi tego dziedzińca, na jego przedłużeniu znajdowała się wysunięta w postaci tzw. ryzalitu kaplica, górą mieszcząca mieszkanie kapelana zamkowego, dołem pełniąca funkcje sakralne, prezbiterium poprzedzone było nawą. Po obu stronach dziedzińca znajdowały się dwa domy zamkowe – dom zachodni i dom wschodni. Do tej pory oglądaliśmy wyłącznie stosunkowo dobrze zachowane fronton wieloboczne zamknięcie prezbiterium, fragment nawy oraz bardzo skromnie zachowane resztki domów zamkowych. Zakładano, że domy te mają po kilkanaście metrów długości. Już teraz możemy powiedzieć, że zamek był znacznie większy, domy były prawie dwukrotnie większe, każdy miał nieomal 30 metrów długości. Odpowiadały randze właściciela i jego możliwościom finansowym. Odsłonliśmy poziom brukowanego dziedzińca, po którym niegdyś chodzono, który był poziomem użytkowym na terenie zamku – wylicza Tomasz Olszacki.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Niektóre wykopy archeologiczne mają po 2,5 metra głębokości, inne zaledwie po kilkadziesiąt centymetrów. Na skutek zniszczenia, a także rozbiórki zamku, występują tam duże nasypy gruzów, które zalegają na reliktach murów. Pod brukiem odnaleziono natomiast zabytki, które można datować wcześniej, niż na czasy Szydłowieckich, na późne średniowiecze, XV wiek.
– Możemy domniemywać, że zanim powstał na wyspie zamek w obecnej postaci, istniała tam już siedziba rezydencjonalno-obronna o starszej średniowiecznej metryce. Do tej pory odbywała się dyskusja na temat tego gdzie rodziny możnowładcze rezydowały w Ćmielowie, zanim powstał zamek. Pojawiały się przypuszczenia, że bezpośrednio do zamku przeniesiono się z wcześniej użytkowanego zamku w Podgrodziu, zakładano również, że mógł istnieć dwór w rejonie Rynku ćmielowskiego. Obecnie możemy powiedzieć, że zamek w Podgrodziu z pewnością użytkowany był, chociaż nigdy nie był ukończony wedle pierwotnych zamierzeń, natomiast z pewnością na terenie dzisiejszego zamku ćmielowskiego, rodzina możnowładcza, być może nawet przed rodziną Szydłowieckich, pomieszkiwała tutaj co najmniej w XV wieku – tłumaczy archeolog.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Tomasz Olszacki podkreśla, że na terenie zamku można było spodziewać się wszystkiego co najlepsze, jeśli chodzi o odkrycia, tym bardziej, że zamek na wyspie nie był nigdy badany, w przeciwieństwie do przedzamcza, które było już przedmiotem badań archeologicznych. Poza badaniami archeologicznymi na terenie, prowadzony jest rówież stały nadzór nad bagrowaniem fosy wewnętrznej. Przeglądane i badane wykrywaczem metali są namuły. Nie udało się znaleźć zabytków starszych niż te datowane na XVII-XVIII wiek. Oznacza to iż fosa w swej obecnej postaci została prawdopodobnie powiększona, albo powstała dopiero w wieku XVII, czyli w czasie kształtowania założenia w typie palazzo in fortezza z narożnymi bastionami. Jeśli w ogóle fosa istniała wcześniej, była dużo mniejsza. Okazało się jednak, że skrywa tajemnice. To właśnie w niej dokonano niezwykłego i spektakularnego odkrycia.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
– Udało się znaleźć ludzkie szczątki. W tym momencie mamy dwie czaszki oraz liczne kości długie, należące do co najmniej pięciu lub sześciu osób. Na jednej z czaszek mamy wyraźny ślad rany zadanej ostrym narzędziem, która była raną śmiertelną i niezagojoną. Szczątki znaleźliśmy w miejscu, w którym mógł znajdować się most, prowadzący na zamek. Z czym należy te szczątki identyfikować? Otóż są to kości, które według wszelkiego prawdopodobieństwa, należą do okolicznej szlachty, która w początkach kwietnia 1657 roku schroniła się tutaj na ćmielowskim zamku. Jak wiemy z historii jest to czas wojny polsko-szwedzkiej tzw. potopu. O ile kojarzymy agresora z północy, czyli Karola Gustawa bardzo dobrze, o tyle nieco mniej wiemy jego sprzymierzeńcu, ksieciu siedmiogrodzkim – Jerzym Rakoczym. Mamy takie wyobrażenie o odwiecznej przyjaźni bratanków polsko-węgierskich, ale tak jak i teraz z tą sympatią jest rozmaicie, tak i kiedyś bywało różnie, nawet znacznie gorzej. Książe Jerzy Rakoczy sprzymierzywszy się z Karolem Gustawem, podpisał traktat w miejscowości Radnot, który był zapowiedzią przyszłych rozbiorów Polski. Zakładał podzielenie w przyszłości terenu Rzeczypospolitej między Szwedów i Węgrów, a także pruskich Hohenzollernów, litewskich Radziwiłłów, niewykluczony był także udział w przedsięwzięciu Bohdana Chmielnickiego. Z tego na szczęście nic nie wyszło. Wojska księcia Rakoczego wsparte przez armię kozacką ruszyły na północ i w najokrutniejszy sposób rozprawiały się z okoliczną ludnością. Ponoć szlachta chroniąc się na zamku ćmielowskim uzyskała glejt gwarantujący bezpieczeństwo od samego Rakoczego. Kozacy niewiele sobie jednak robili z pism. Zajęli zamek i dokonali mordu. Być może ich ofiar było kilkadziesiąt. Podejrzewamy, biorąc pod uwagę kontekst tego znaleziska, widząc ślady walki na szkieletach, czy poprzez znalezione przy szczątkach zabytki (ceramikę) wpływające na ich datowanie, że są to kości osób, które schroniły się na zamku w kwietniu 1657 roku – tłumaczy archeolog.
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
Szczątki trafią do badań antropologicznych. Pozwoli to na ustalenie wieku, płci, a także przyczyny śmierci odnalezionych osób. Będzie to podstawą do dalszych analiz. Obecni właściciele zamku Anna i Tadeusz Maciej Zarębscy zadeklarowali, że po badaniach, kości złożone zostaną na cmentarzu, a w miejscu ich pochówku postawiony zostanie pomnik, który chcą ufundować.
– Nie wyobrażam sobie, że mogłoby być inaczej. Chcielibyśmy, aby ci ludzie mieli wreszcie godne miejsce spoczynku. Na pomniku pojawi się tablica informacyjna, opisująca okoliczności ich śmierci, przygotowana przez pana Tomasza – wyjaśnia Anna Zarębska.
Prace archeologiczne powinny potrwać jeszcze półtora miesiąca. Gdy się zakończą zamek na wyspie stanie się trwałą ruiną, wyeksponowaną zgodnie z angielską teorią konserwacji – czyli zachowawczo. Na wyspie powstanie lapidarium z odsłoniętymi zabytkami. Nie zabraknie klimatycznego oświetlenia. Jednocześnie usunięte zostaną nasypy gruzowe, a nadbudowane zostaną w konsultacji z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków pewne partie słabiej czytelnych murów, tak, aby rzut zamku i jego forma po badaniach, były w pełni czytelne.
– Czułam, że wyspa kryje w sobie tajemnice i się nie pomyliłam. Cieszę się, że prowadzone są tam badania. Myślę, że ta część naszej posiadłości „nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa” i będzie się jeszcze dużo działo. Gdy już zakończą się prace, według wskazań i zaleceń pana Tomasza, zabezpieczymy wszystkie odkryte tam elementy. Część odbudujemy, tak, aby przychodząc w to miejsce było widać jak ono kiedyś wyglądało. Myślę, że będą tam również ławeczki spacerowe, dużo zrobi też gra świateł. Cały czas pracujemy. Mąż przyjeżdża do Ćmielowa przynajmniej raz w tygodniu. Kompletujemy wyposażenie zamku. Tuż obok posiadłości kupiliśmy dom do remontu, aby docelowo się tu przenieść i mieć tę budowę „na oku” – zapewnia Anna Zarębska.
Losy zamku śledzić można poprzez FB (@zamekwcmielowie) oraz Instagram-a (na_zamkowej)
Galeria fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
