Redakcja: Czym jest lęk? Jak możemy go zdefiniować?
Tomasz Kryj: Lęk w języku potocznym bardzo często utożsamiany jest ze strachem, jednak nie są to pojęcia równoznaczne. Lęk to naturalny, nieprzyjemny stan emocjonalny. Związany jest z przewidywaniem nadchodzącego niebezpieczeństwa, objawia się jako niepokój, uczucie napięcia, skrępowania, zagrożenia. Zaobserwować go możemy nie tylko u ludzi, ale i u zwierząt. W odróżnieniu od strachu jest on procesem wewnętrznym, niezwiązanym z bezpośrednim zagrożeniem lub bólem. Strach jest wywoływany konkretnym zagrożeniem, obiektem – np. dzikie zwierzę, jazda kolejką górską itp., i zwykle zanika wraz z usunięciem przyczyny. Inaczej ujmując strach jest reakcją na konkretne zagrożenie, podczas gdy lęk powstaje na skutek wyobrażania sobie zagrożenia. Lęk składa się z elementów poznawczych (myśli, które się pojawiają), emocjonalnych (emocje, które mu towarzyszą), somatycznych (reakcje z ciała) oraz behawiorlanych (zachowanie). Poznawczym objawem lęku są tzw. ruminacje, czyli nadmierne zamartwianie się oraz oczekiwania lękowe (nastawienie, że wydarzy się coś złego). Bardzo często lękom towarzyszą nieprzyjemne doznania somatyczne, w tym autonomiczne (m.in. drżenie, palpitacje serca, ból w klatce piersiowej, duszność, uczucie braku tchu, uczucie dławienia, przyśpieszony oddech, suchość w jamie ustnej, pocenie się, uderzenia gorąca, zawroty głowy, nudności).
R: Kiedy dziecko zaczyna odczuwać lęk?
T.K.: Lęki u dzieci stanowią specyficzną grupę. Są naturalnym zjawiskiem związanym z procesem poznawania i oswajania świata. Na pewnych etapach życia lęk jest niezbędny do prawidłowego rozwoju, wówczas określa się go mianem tzw. lęku rozwojowego. Lęki rozwojowe są charakterystyczne dla konkretnego wieku dziecka. Utrzymują się okresowo i najczęściej ustępują samorzutnie. O zaburzeniu, które wymaga interwencji specjalisty, można mówić wówczas, gdy lęk jest długotrwały, nie mija samodzielnie, jest nieadekwatny do wieku rozwojowego dziecka i wpływa na jego poczucie bezpieczeństwa i ogólny dobrostan psychiczny. Najczęściej spotykanymi lękami u dzieci są: lęk separacyjny, lęk społeczny (przejawiający się unikaniem kontaktów z ludźmi, w tym z rówieśnikami, przy zachowaniu prawidłowych relacji z bliskimi), lęk uogólniony – przewlekłe zamartwianie się, któremu towarzyszą objawy psychosomatyczne takie jak napięcie, rozdrażnienie, problemy z koncentracją, itp. Możemy przypuszczać, że pewne odczucia lękowe są nam dostępne już od chwili narodzin, które są dla każdego człowieka niezwykle stresującym, wręcz traumatycznym momentem, wiążącym się z całkowitą zmianą dotychczasowego środowiska – z tego znanego, bezpiecznego, dostosowanego do możliwości dziecka, na środowisko zewnętrzne, obce, do którego trzeba się dopiero przystosować. Później, im bardziej rozwinięte zdolności poznawcze jest dziecka, tym więcej lęków może ono przejawiać.
R: Czym różni się lęk odczuwany przez dziecko, od lęku osoby dorosłej?
T.K.: Zaburzenia lękowe mogą rozwijać się w każdym wieku. Istnieją jednak pewne różnice w objawach i typach zaburzeń u dzieci w porównaniu z dorosłymi. Dzieci nie są w stanie rozumieć i analizować otaczającego świata w sposób, w jaki dorośli to robią, ponieważ ich funkcjonowanie poznawcze nie jest w pełni rozwinięte. Wpływa to bezpośrednio na sposób, w jaki ich umysły identyfikują i reagują na potencjalne zagrożenia. Oznacza to, że najczęściej nie zdają sobie sprawy, kiedy ich reakcje lękowe stają się irracjonalne lub wszechobecne. Oprócz niepełnej zdolności do komunikowania lęku, objawy zaburzeń lękowych mogą się różnić u poszczególnych dzieci, mogą też obejmować kilka różnych objawów, takich jak częste koszmary senne i zaburzenia snu, stały niepokój, senność, trudności z koncentracją, drażliwość, płacz, napady złości itp. Prawdopodobnie największą różnicą w odczuwaniu lęku u dzieci i dorosłych jest zdolność do jego rozpoznawania i wyrażania. Dzieci mają większy problem z werbalizacją swoich uczuć, podczas gdy dorośli są w stanie przyznać, że są np. niespokojni. Ponieważ mózgi dorosłych są w pełni rozwinięte, dorosłym łatwiej jest rozpoznać, że ich obawy mogą być irracjonalne. Chociaż wiek nie ma bezpośredniego wpływu na rozwój zaburzeń lękowych, częściej zdarza się, że u dorosłych diagnozowane są fobie (np. fobie społeczne, czyli lęk przed kontaktami społecznymi, tłumem; fobie specyficzne np. zwierzęce – m.in. lęk przed pająkami, szczurami; fobie związane ze środowiskiem naturalnym – np. lęk przed burzą, wodą; fobie „medyczne” – krew, zastrzyki, zranienie, ból, lęk przed stomatologiem, zarazkami; fobie sytuacyjne – np. lęk wysokości, klaustrofobia), a także zespół lęku uogólnionego, lęk paniczny czy też zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.
R: W jaki sposób odczuwanie lęku objawia się u dzieci?
T.K.: Objawy lęku u dorosłych, które zdarzają się rzadziej u dzieci dotyczą m.in. nadmiernego napięcia mięśni i bólu brzucha. Dorośli mają także dostęp do innych, niekoniecznie właściwych mechanizmów radzenia sobie z trudnymi stanami emocjonalnymi (np. narkotyki lub alkohol). W klasyfikacjach zaburzeń (np. DSM-5) wykorzystuje się również różne kryteria diagnozowania zaburzeń lękowych u dzieci i dorosłych (dzieci muszą wykazać tylko jeden objaw, aby zdiagnozować uogólnione zaburzenia lękowe, podczas gdy dorośli potrzebują co najmniej trzech do postawienia diagnozy). Niektóre objawy zaburzeń lękowych u dorosłych pokrywają się z objawami doświadczanymi przez dzieci. Do tej grupy można zaliczyć kłopoty ze snem, zaburzenia koncentracji, zawroty głowy, bóle w klatce piersiowej, nudności, spłycenie oddechu, kołatanie serca, uczucie niepokoju lub paniki.
R: Czy na różnych etapach rozwoju dziecka boi się ono innych rzeczy? Czego najbardziej boją się przedszkolaki?
T. K: Przyczyny wywołujące lęk zmieniają się w trakcie naszego życia. Przed drugim rokiem życia do najważniejszych lęków można zaliczyć lęk separacyjny, który jest jednym z lęków rozwojowych. Pojawia się zwykle ok. 7-8 miesiąca i (z różnym natężeniem) trwa do drugiego roku życia dziecka. Lęk separacyjny jest odczuwany w związku ze spodziewaną rozłąką z opiekunem (zwykle z matką), gwarantującą poczucie bezpieczeństwa. Objawiać się może np. nocnym wybudzaniem, płaczem połączonym z poszukiwaniem matki. W 2 roku życia dzieci mogą doświadczać także wielu innych lęków, w szczególności przestrzennych (np. przed ruchem, przesuwaniem przedmiotów, nieoczekiwanymi relacjami przestrzennymi – kiedy ktoś wchodzi do domu), słuchowych (obawa przed grzmotem, pociągami) oraz wizualnych (np. przed ciemnymi kolorami, dużymi przedmiotami). W 3 roku życia dominują głównie lęki wizualne (np. lęk przed starymi ludźmi, maskami, czarownicami), lęk przed ciemnością, zwierzętami, włamywaczami, policjantami, a także związane z wieczornym wyjściem rodziców. Między 4 a 5 rokiem życia często pojawia się lęk przed śmiercią i związane z nim pytania. Pojawia się także niepokój związany z rozstaniem z mamą – obawa, że rodzic np. nie wróci do domu. U 6-latków obserwuje się duże natężenie stanów lękowych. Głównie są to lęki wywołane przez bodźce dźwiękowe (np. dzwonek do drzwi, monotonny sposób mówienia, odgłosy ptaków, owadów), w dalszym ciągu występują obawy przed światem nadprzyrodzonym (wiedźmy, duchy), że ktoś chowa się pod łóżkiem, obawy przed żywiołami, samotnością. Pojawiają się także lęki związane z rodzicami (np. że mogą umrzeć).
R: Czego boją się najbardziej starsze dzieci?
T.K.: Miedzy 7 a 9 rokiem życia dominują lęki przed istotami nadprzyrodzonymi, postaciami z bajek i filmów, przed ciemnością, maskami, krzywdą fizyczną, skaleczeniem, żywiołami, pozostawieniem w samotności, zwierzętami, czy „złymi ludźmi”. Od 9 do 12 roku życia dominują lęki związane ze szkołą – nieodrobionymi lekcjami, zadaniami, z akceptacją w grupie oraz odrzuceniem przez rówieśników, wyglądem zewnętrznym i zawstydzeniem, osiągnięciami w szkole, problematyką śmierci, krzywdą fizyczną i ciemnością. Zdarzają się tez zmartwienia dotyczące finansów rodziny czy zbyt wysokich cen jedzenia.
R: Jak lęk „kształtuje się” w przypadku młodzieży?
T.K: Od 12 roku życia leki dziecięce przypominają coraz bardziej obawy dorosłych i dotyczą problemów w domu i rodzinie, relacji rówieśniczych i społecznych, wyglądu osobistego, szkoły i niepowodzeń, osiągnięcia aktualnych celów i katastrof naturalnych. Lęki nastolatków bardzo często dotyczą sfery społecznej – m.in. popularności w grupie rówieśniczej, akceptacji lub odrzucenia, wyśmiewania, przemocy. U starszych nastolatków często pojawia się lęk przed brakiem partnera.
R: Kiedy lęk zaczyna być czymś złym? Czy przerażone dziecko wyrośnie na przestraszonego dorosłego? Czy z lęku mogą zrodzić się poważne zaburzenia w dorosłym życiu? Jeśli tak, jakie?
T.K.: Dziecięce lęki są czymś naturalnym, ale zbyt intensywne, przedłużające się i nieprzemijające mogą być czymś negatywnym i destrukcyjnym. Początkowo lęk ma znaczenie adaptacyjne (w niektórych okresach życia ma wręcz znaczenie rozwojowe) – m.in. pozwala w naturalny sposób unikać zagrożeń, jednak gdy stale dominuje w zachowaniu w konsekwencji prowadzi do zaburzeń. Reakcje lękowe tracą swoją przystosowawczą funkcję i stają się nieadekwatne do bodźców, a wtedy niepokój wywołują np. sytuacje niemające znamion zagrożenia. Niepokojące mogą być stany gdy poczucie zmartwienia i niepokoju jest obecne przez większość czasu, lęk permanentnie pochłania uwagę dziecka, nie przemija, reakcja lękowa jest zbyt silna w stosunku do bodźca, często występują nagłe ataki paniki/niepokoju, często powracają myśli powodujące lęk, występują dolegliwości somatyczne, związane najczęściej z układem krążenia, oddychaniem, układem pokarmowym. Rozwój człowieka przebywa etapami, które zachowują ciągłość. Dlatego też nieuporanie się z lękami z okresu dzieciństwa bądź adolescencji zaburza optymalny rozwój i może przerodzić się w różnego rodzaju zaburzenia (w tym lękowe) w dorosłym życiu.
R: A jak to jest w przypadku lęku separacyjnego? Dotyka tylko te najmłodsze dzieci?
T.K.: Zaburzenia lękowe związane z separacją pojawiają się u dzieci jako lęk rozwojowy, jednak mogą także wystąpić u osób dorosłych. Najnowsze klasyfikacje zaburzeń psychicznych nie klasyfikują już lęku separacyjnego jako wyłącznego zaburzenia dziecięcego. Oznacza to, że można go zdiagnozować u dzieci lub dorosłych. Lęk separacyjny pojawiający się u osób dorosłych jest najczęściej przejawem zaburzeń. Istnieją oczywiście sytuacje życiowe, gdy jest on naturalny, np. w przypadku śmierci bliskiej osoby, jednak tym co odróżnia go od nieprawidłowych reakcji jest jego przebieg, okres trwania i sposób radzenia sobie z niepokojem. Często jest skutkiem złych wzorców zachowań i radzenia sobie z emocjami, których człowiek uczy się w okresie dzieciństwa. Przyczyną mogą być również przebyte traumy. Osoby dorosłe doświadczające lęku separacyjnego w życiu często mają również inne objawy psychosomatyczne lub depresyjne.
R: W jaki sposób można radzić sobie z lękiem u dzieci i młodzieży?
T.K.: Sposób leczenia zaburzeń lękowych zależy od wielu czynników, dlatego też każdy przypadek powinien być traktowany indywidualnie. Łagodne symptomy mogą być wyciszone na przykład przez zmianę trybu życia, nawyków, przekonań (regularne ćwiczenia fizyczne, relaksacja). Jeżeli objawy są poważniejsze i przedłużają się w czasie wpływając niekorzystnie na jakość życia człowieka, wtedy wskazane jest sięgnięcie po profesjonalną pomoc psychologiczną i/lub psychiatryczną.
R: Czy terapia w przypadku lęku bywa pomocna?
T.K.: Badania wskazują, że najlepiej w radzeniu sobie z lękiem sprawdzają się terapie psychologiczne, jednak w przypadku poważnego nasilenia objawów, bardzo pomocna może okazać się farmakoterapia. Dotyczy to osób, u których lękowość jest bardzo nasilona i utrudnia funkcjonowanie. W takim przypadku konieczne może okazać się leczenie specjalistyczne (psychiatra). Terapie psychologiczne mogą nie tylko pomóc w powrocie do równowagi, ale też zapobiegają nawrotom lęku. Stanowią najefektywniejszą strategię leczenia zaburzeń lękowych. Jedną z najskuteczniejszych form terapii psychologicznej w zaburzeniach lękowych jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT).
R: Czy szkoła i rodzina mają wpływ na zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży?
T.K.: Można powiedzieć, że bardzo często to właśnie rodzina lub szkoła są źródłem reakcji lękowych u dzieci i młodzieży. Są to najbardziej naturalne dla dzieci typy środowisk, przez co mają bardzo istotny wpływ na ich funkcjonowanie. Jednym z przykładów możliwego wpływu rodziny na wystąpienie zaburzeń lękowych może być utrwalenie lęku rozwojowego. Lęki rozwojowe są niezależne kulturowo, powszechne na pewnym etapie życia dziecka i mają to do siebie, że okres ich trwania jest ograniczony. Niestety może zdarzyć się tak, że poprzez niewłaściwe reakcje ze strony dorosłych część z tych lęków zostanie utrwalona np. u dzieci, których rodzice niechętnie przyznają im autonomię i mają skłonność do nadmiernego kontrolowania. Jedna z teorii psychologicznych wyjaśniających mechanizmy powstawania lęku wskazuje na modelowanie, czyli nabywanie pewnych wzorców reakcji w oparciu o obserwację osób znaczących (np. rodziców). Często drogą do nabywania lęku jest także kierowanie się tym, co rodzic (albo inna osoba znacząca) mówi o pewnych zdarzeniach (np. opisywanie psów czy sztućców jako bardzo niebezpiecznych dla dziecka). Wtedy, nawet u dziecka, które ma wyłącznie pozytywne skojarzenia z wyżej wspomnianymi obiektami, można zaindukować lęk przed nimi. A wpływ środowiska szkolnego na możliwość wystąpienia zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży to „temat rzeka”… a może temat na osobny artykuł?
R: Dziękujemy za rozmowę.
T.K.: Dziękuję.
