Spacer rozpoczynamy od najważniejszego miejsca dla ludności żydowskiej. Ta skarpa, to miejsce gdzie została wybudowana pierwsza, a później druga synagoga. Po przeciwnej stornie ulicy osiedla na skarpie. I pierwsze, co rzuca się się w oczy i będzie trwało przez praktycznie całą tę wędrówkę to brak chociażby małej tablicy pamiątkowej, o tym i innych bardzo ważnych miejscach, upamiętniających żydowską historię miasta. Tragiczna dla ostrowieckiej synagogi była zima 1942 roku. Wybudowana z drewna została wtedy prawdopodobnie rozebrana i przeznaczona do spalenia.
– Do Ostrowca Świętokrzyskiego wróciłem po studiach i zainteresowałem się tematem lokalnym. Tematyką Żydowską zajmuję się już od czasów liceum. Temat był przerażający od samego początku, ale miałem takie przekonanie, że cale zło, jakie spotkało ludność żydowską, miało miejsce w Warszawie, w Getcie Warszawskim tzw. pierwszym powstaniu, albo w Auschwitz. Gdy wróciłem do Ostrowca Św. zacząłem się dowiadywać i dochodziły do mnie takie sygnały, że Holokaust wydarzył się też tutaj, na tej ziemi, w tym mieście. 11 października 1942 rok, to najgorszy dzień w historii tego miasta. To dzień likwidacji getta ostrowieckiego. Co trzeci mieszkaniec miasta wtedy zginął – rozpoczyna opowieść o żydowskim Ostrowcu Św. Wojciech Mazan.
Stanisław Tarnowski jeden z właścicieli ostrowieckiego rynku, a dokładnie jego zachodniej części, osadził w niej ludność żydowską. Stąd też losy Polaków i Żydów w Ostrowcu Św. przeplatają się wzajemnie od początku istnienia miasta, mimo że były pełne „tarć”, to biegły ze sobą równolegle.
– Historia naszego Ostrowca jaki znamy, tego, w którym się poruszamy, to XIX i XX w. – tłumaczy Wojciech Mazan i podaje jaki duży procent populacji Ostrowca Św. na przestrzeni lat to Żydzi. Byli dominującą częścią obywateli miasta.
– W XVIIw. na 300 mieszkańców – 80 było Żydami, a odsetek ludności żydowskiej rósł i pod koniec XIX w Żydzi stanowili 86% mieszkańców Ostrowca Św. – dodaje Wojciech Mazan.
Przemieszczamy się. Kolejny przystanek przewodnik zaplanował w miejscu dawnej ulicy Częstocickiej, która prowadziła wprost do rynku. Tutaj otrzymujemy kolejną porcję historii.
– Zabudowa ostrowieckiego rynku w latach 60-tych XIX w. była w większości drewniana, z racji tego podatna na pożary. Właśnie w tamtych czasach taki duży pożar wybuchł i strawił większą część budynków. Kiedy postanowiono odbudować kamienice, odbudowano je w postaci murowanej. Budynki wokół rynku na pierzei południowej, zachodniej i górnej połaci. Jest kilka jeszcze zachowanych, ale budowanych już w latach 80-90-tych XIX w. – tłumaczy Wojciech Mazan.
Tym razem nasz przewodnik zabiera nas w sam środek żydowskiej dzielnicy, obecnie osiedle na Skarpie. Po dawnej zabudowie tej dzielnicy także nie ma śladu. Projektując nowe bloki architekt warszawski Lesław Malicki chciał stworzyć efekt małego miasteczka, zachowując przy tym oryginalny rozkład ulic.
– Układ ulic został zachowany. Ulica, na której teraz stoimy nazywa się Tylna, a kiedyś nazywała się Zatylna. Natomiast ta po drugiej stronie budynku nazywała się Tylna. Jest jeszcze ulica Nowa i ulica Mała, która prowadziła do synagogi – opowiada Wojciech Mazan.
Stojąc w samym środku dawnej żydowskiej dzielnicy, za sprawą Noemi Gocel – jednej z uczestniczek spaceru, choć przez chwilę doświadczamy tego, co dla Ostrowca Św., który patrzy na nas z fotografii zgromadzonych przez Wojciecha Mazana, było codziennością. Po ponad 70 latach w sercu dzielnicy, zamieszkiwanej przez Żydów, znów zabrzmiał język jidysz. Noemi zaśpiewała bowiem utwór „Miasteczko Bełz” właśnie w tym języku.
Kolejnym przystankiem na trasie naszego spaceru jest Cmentarz Żydowski Kirkut.
– Całe to wzgórze to cmentarz, który powstał około 1730 roku. Jedynym świadkiem historii jest dziś dąb, pomnik przyrody, który stoi w tym miejscu niezmiennie, cały czas – wyjaśnia Wojciech Mazan.
W 1959 roku władze miejskie postanowiły, że zrobią z tego miejsca park. Pozostałe macewy zostały w większości poniszczone i przeniesione w miejsce tzw. lapidarium. Jak wygląda dzisiaj – łatwo sprawdzić i przekonać się samemu. Poznaliśmy historię macew, ich znaczeń i bardzo ciekawą historię życia ostrowieckiego cadyka Meira Halsztoka. Jednak najbardziej tragiczną historią była opowieść o likwidacji ostrowieckiego getta.
– Akcja ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, jak to biurokratycznie naziści nazywali rozpoczęła się w 1942, w kwietniu. Niemcy postanowili, że zlikwidują inteligencję żydowską po to, by w momencie likwidacji getta nie było żadnego powstania. Na tej fotografii z kwietnia 1942 roku Niemcy między godz. 4.00 i 6.00 rano zabili 36 osób na ulicach miasta, zostawiając ich ciała żeby wzbudzić terror. 72 osoby pojechały do Auschwitz też na śmierć. Akcja likwidacyjna ostrowieckiego getta nastąpiła między 11, a 12 października 1942 roku. To jest przerażający czas w historii naszego miasta. 11 tysięcy osób zostaje zapędzonych na rynek. Potem stamtąd w miejsce, gdzie obecnie jest szkoła PSP nr 4. Tam czekają dwa dni na pociąg. Kiedy ten przyjeżdża, to przez całe miasto są przepędzani i wpychani do bydlęcych wagonów i wywiezieni do Treblinki. 2 tys głównie mężczyzn zostaje w obozie pracy. I wtedy kończy się historia Żydów ostrowieckich – opowiada Wojciech Mazan.
Po wojnie cześć ocalałych mieszkańców Ostrowca Św. wróciła do miasta. Myśleli, że uda im tutaj żyć, niestety po pogromie kieleckim już nikt nie miał złudzeń. Większość wyjechała na zawsze. Nasz spacer kończymy na jednym z niewielu już zachowanych podwórek żydowskich przy ostrowieckim rynku. Gęsta i ciasna zabudowa bardzo charakterystyczna dla architektury żydowskiej. Niesamowite miejsce na podsumowanie naszej podróży. Doskonałe miejsce, aby zapytać skąd pomysł na te charakterystyczne spacery, jakich podejmuje się Wojciech Mazan?
– Gdy człowiek posiada wiedzę, to chcę się nią podzielić. Spacery są bardzo przyjemne. Prowadzę bloga Żydowski Ostrowiec. Ciesze się, że go prowadzę, ale ma jedną wadę – nie mam przez niego bezpośredniego kontaktu z ludźmi. W czasie spaceru jest ten kontakt i jest to przyjemne. Pierwszy spacer, jaki opracowałem to ten szlakiem architektury naszego miasta i on mnie uświadomił, że jest to fajna forma poznawania miasta, poznawania się z mieszkańcami. Padł więc pomysł na żydowski Ostrowiec, bo ta część historii jest w ogóle nieznana. I tak się zaczęło – podsumował Wojciech Mazan.
Galeria fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
fot. Łukasz Grudniewski/naOSTRO.info
